streszczenie: W Europie tereny wodno-bagienne zajmują niewielkie już powierzchnie i podlegają całkowitej ochronie. W Polsce ekosystemy wodno-torfowiskowe obejmują stosunkowo duże i o wysokim stopniu naturalności obszary rozciągające się we wschodniej jej części: na Polesiu Lubelskim, w dorzeczach Biebrzy, Narwi i w największym w kraju zwartym kompleksie leśnym - Lasach Janowskich. Najcenniejsze ich fragmenty objęte zostały najwyższą formą ochrony, gdyż stanowią podstawowy składnik trzech Parków Narodowych: Poleskiego, Biebrzańskiego i Narwiańskiego, oraz rezerwatu Imielty Ług, położonego w Parku Krajobrazowym Lasy Janowskie [110,115,120,124,125,164]. Ekosystemy wodne i torfowiskowe odgrywają ważną rolę w kształtowaniu krajobrazu ekologicznego kraju. Dzięki znacznym własnościom autarkicznym i homeostatycznym ekosystemy te przyczyniają się do stabilizowania całych fizjocenoz, do wzbogacania ich w wodę; prowadzą do powstania oczek i rozlewisk, powiększania powierzchni jezior i obszarów bagiennych oraz do tworzenia i wzbogacania mozaikowatości siedliskowej, biocenotycznej i ekosystemowej w fizjocenozie i krajobrazie [115]. Na Polesiu Lubelskim w procesie ewolucyjnym (w dłuższym lub krótszym przedziale czasowym) powstały układy funkcjonalne o cennych i unikatowych walorach przyrodniczych. Wykształciły się w nich bogate zespoły roślin i zwierząt o dużym zróżnicowaniu gatunkowym. W zespołach tych występują liczne gatunki: reliktowe, endemiczne, rzadkie i specyficzne (wskaźnikowe) dla poszczególnych typów ekosystemów wodno-bagiennych [126]. W ekosystemach jeziornych szczególną rolę odgrywają gatunki wskaźnikowe trofii (oligo-, mezo-, eu- lub dystrofii). Pozwalają więc na określenie ekologicznej tożsamości jezior. Stopień zaś zróżnicowania troficznego jezior wskazuje na mniejszą lub większą różnorodność fizjocenoz wodnych terenu [118]. Niektóre typy troficzne (limnologiczne) jezior spełniają szczególną rolę w omawianych fizjocenozach. Do nich należą dość liczne jeszcze w Polsce jeziora dystroficzne, o specyficznych biocenozach (fito- i zoocenozach), z wieloma niekiedy gatunkami reliktowymi, rzadkimi i wskaźnikowymi [123,126]. Ekosystemy torfowiskowe z kolei są dla wielu sąsiadujących z nimi jezior źródłem aktywnych kwasów humusowych, które "neutralizują" nadmierne ilości rozpuszczonych w ich wodach substancji pokarmowych (soli mineralnych), przyczyniając się do zachowania ich stabilnego statusu troficznego [164]. Na Wyspach Brytyjskich niektóre rodzaje ekosystemów torfowiskowych (np. torfowiska niskie) chronione są właśnie głównie dlatego, że utrzymują na stałym poziomie wodę i "kumulują" zasoby substancji pokarmowych [115]. Obszary wodno-torfowiskowo-bagienne mają szczególne znaczenie w ochronie przyrody, gdyż decydują nie tylko o retencji wody, klimacie regionu, czy kraju, lecz także o zróżnicowaniu limnologicznym jezior. W poważnym stopniu kształtują i utrzymują mozaikowatość siedliskową, różnorodność biologiczną, a także stabilność i odporność ekologiczną całych fizjocenoz, stąd też powinny być objęte szczególną ochroną [29,107]. Istniejące i potencjalne zagrożenia dla ekosystemów wodno-torfowiskowych Od 40 lat niezwykle cenne przyrodniczo ekosystemy wodno-bagienno- torfowiskowe, rzadko spotykane w skali kraju i Europy, położone w unikalnym krajobrazie poleskim są zagrożone [29,109,115]. Podlegają one nasilającym się modyfikacjom (odkształceniom) pod wpływem dużych zmian hydrologicznych terenu, wywoływanych zniekształceniami powierzchni ziemi, na skutek wydobywania węgla kamiennego z pokładów zalegających w sąsiedztwie obszarów chronionych oraz funkcjonowania systemu wodnego Kanału Wieprz-Krzna. Stosowana technologia wydobywania węgla na tzw. "zwał" powoduje osiadanie terenu i tworzenie nieckowatych zagłębień, wypełniających się wodami gruntowymi i powierzchniowymi. Proces ten prowadzi do sukcesywnego powstawania tzw. zbiorników zapadliskowych, mogących mieć wpływ na strukturę i funkcjonowanie naturalnych ekosystemów wodno-torfowiskowych. Z kolei system wodny Kanału Wieprz-Krzna stwarza realne niebezpieczeństwo drenażu wód powierzchniowych i wprowadzenia wód obcych do tych specyficznych układów przyrodniczych, które mogą spowodować w nich nieprzewidywalne zmiany biocenotyczne [110,123,126,128]. Zjawiska te wywołały już duże zmiany w obszarze funkcjonalnym Poleskiego Parku Narodowego: - drastyczne zwiększanie tempa odpływu i obniżenia się poziomu wód, prowadzące do wyłączenia 60-80% terenów podmokłych z powierzchniowego stagnowania wody [19,79]; - znaczne zmniejszenie naturalnej (śródtorfowiskowej) retencji wodnej i uruchomienie procesów murszenia torfu na wielu rozległych przestrzeniach. Jednocześnie wraz z procesem murszenia i rolniczego użytkowania gwałtownie wzrosła eutrofizacja torfowisk [1,11,87]: - niszczenie lokalnej różnorodności hydrochemicznej, hydrologicznej i hydrobiologicznej ekosystemów, zwłaszcza ekosystemów jeziornych, poprzez pocięcie naturalnych, na ogół niezależnych funkcjonalnie, układów ekologicznych gęstą siecią rowów [6,19,71,122]; - wprowadzenie do złożonego, ukształtowanego ewolucyjnie układu ekologicznego, wód obcych (z systemu wodnego Kanału Wieprz-Krzna), silnie zeutrofizowanych i nierzadko zanieczyszczonych szkodliwymi substancjami chemicznymi [51,122]; - znaczne zmniejszenie naturalnych zdolności wód do samooczyszczania się (szczególnie rzek), poprzez zwiększenie tempa odpływu, zmniejszenie naturalnej retencji wodnej oraz zniszczenia naturalnych ekotonów woda-ląd, stanowiących biologiczną barierę ochronną kompleksów wodnych i torfowiskowych przed zanieczyszczeniami i dopływem nadmiernej ilości biogenów [111,119]; - odkształcenia powierzchni Ziemi polegające na powstawaniu zbiorników zapadliskowych w wyniku eksploatacji węgla kamiennego [124].